Ustawodawca przewidział dwie możliwości dziedziczenia gospodarstw rolnych: dziedziczenie z ustawy albo na mocy testamentu. 

Pierwsza z nich uregulowana została szczegółowo w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny ( t.j. Dz. U. z 2017 poz. 459 z późn. zm.). Instytucja dziedziczenia ustawowego znajduje zastosowanie wówczas, gdy zmarła osoba nie pozostawiła po sobie testamentu lub gdy żadna z osób powołanych w testamencie nie może lub nie chce być spadkobiercą. 

Zgodnie z art.  931 cytowanej ustawy w pierwszej kolejności dziedziczą dzieci zmarłego oraz jego małżonek, spadek nabywają w częściach równych. Część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Jeżeli zaś dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. 

W przypadku braku zstępnych spadkodawcy, to znaczy jego dzieci oraz wnuków, powołani do spadku z ustawy zostaną jego małżonek i rodzice. Udział spadkowy każdego z rodziców, który dziedziczy łącznie z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku.. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. 

Sytuacja nie wydaje się być skomplikowana wówczas, gdy spadkodawca pozostawił po sobie małżonka oraz dzieci. Jeżeli jednak małżonka oraz dzieci nie ma, spadek przypada rodzicom oraz rodzeństwu, w razie ich braku dalszym krewnym. Należy podkreślić, iż małżonek pozostający w separacji, nie będzie uprawniony do dziedziczenia ustawowego. Również co do dziedziczenia małżonka, wobec którego spadkodawca wystąpił przed śmiercią o rozwód z jego winy ustawodawca przewidział możliwość wyłączenia go z grona spadkobierców na żądanie każdej z osób uprawnionych do spadku.  

Co dzieje się jednak w sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie małżonka, dzieci, rodziców, ani dalszych krewnych? W myśl art. 935 § 3 Kodeksu cywilnego, spadek przypada wówczas gminie ostatniego zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu, jeżeli miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy nie da się w Polsce ustalić lub znajdowało się ono za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa. 

Należy podkreślić, że przedstawiona regulacja dotyczy dziedziczenia gospodarstw rolnych o powierzchni przekraczającej 1 ha po osobach, które zmarły po dniu 14 lutego 2001 r. Co do osób zmarłych przed tą datą, przepisy prawa przewidują szereg ograniczeń związanych z nabywaniem gospodarstw rolnych w drodze dziedziczenia. 

Data 14 lutego 2001 r. jest związana z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001 r. o sygn. akt: P 4/99. Wskazany wyrok uchylił między innymi przepis art. 1059 Kodeksu cywilnego zgodnie z którym spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku: stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej albo są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół albo są trwale niezdolni do pracy. Trybunał uznał go za niezgodny z art. 64 oraz innymi regulacjami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie, w którym dotyczą one do spadków otwartych po dniu 14 lutego 2001 r.  

Z związku z powyższym datą graniczną odmiennej regulacji prawnej w  tym zakresie jest dzień 14 lutego 2001 r. Od tej pory, dziedziczenie gospodarstw rolnych odbywa się na zasadach ogólnych, co do zaś spadków otwartych przed tą datą, zastosowanie znajdą regulacje szczególne ( za otwarcie spadku uznaje się chwilę śmierci spadkodawcy). 

Sam proces nabycia gospodarstwa rolnego w drodze dziedziczenia ustawowego może napotykać na pewne przeszkody. Niejednokrotnie zdarza się, że chcąc uregulować stan prawny majątku spadkowego, nie zawsze udaje się odnaleźć wszystkich spadkobierców ustawowych. Dlatego sprawy sądowe o stwierdzenie nabycia spadku mogą trwać kilka bądź kilkanaście miesięcy. 

Chcąc uniknąć tej sytuacji, właściciel gospodarstwa rolnego może sporządzić testament, w którym wyrazi swoją wolę na wypadek śmierci i wskaże konkretną osobę bądź krąg spadkobierców, które chce powołać do dziedziczenia. Ten sposób wydaje się wygodniejszy, niemniej jednak spadkobiercy testamentowi muszą liczyć się z tym, że spadkobiercy ustawowi będą mogli domagać się zachowku – części udziału spadkowego, który przypadałby im zgodnie z ustawą. 

Autorzy: 

Prof. UwB dr hab. Ewa Katarzyna Czech 

Mgr Dagmara Łozowska